طنز را از جهتي مي‌توان به دو قسم تقسيم نمود: تفسيري و تمثيلي

طنزي كه در آن وقايع و حوادث به طور مستقيم و صريح و البته با بيان زيبا و شيرين و جذاب آورده شده است، طنز تفسيري خوانده مي‌شود . در اينگونه از طنز طنز پرداز سعي مي‌كند حقايق تلخ و ناراحت‌كننده‌اي را به صورت دلنشين بيان كند تا مخاطب به آن حقايق بيشتر توجه پيدا كند.
اين نوع طنز در قرآن وجود دارد . خداوند در توصيف برخي از مردم در عدم پذيرش تذكر و نصيحت مي‌فرمايد:
و اذا قيل له اتق الله اخذته العزة بالاثم فحسبه جهنم و لبئس المهاد[7]؛ و چون به او گفته مي‌شود كه از خدا بترس غرور و خودپسندي او را به گناه برانگيزد؛ پس جهنم او را كفايت كند و بسيار آرامگاه بدي است .
درباره افساد برخي از مردم به ويژه سلاطين و ملوك در روي زمين مي‌فرمايد:
و من الناس من يعجبك قوله في الحياة الدنيا و يشهد الله علي ما في قلبه و هو الد الخصام و اذا تولي سعي في الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل و الله لا يحب الفساد[8].
و از ميان مردم كسي است كه در زندگي دنيا سخنش تو را به شگفت آورد؛ حال آنكه خدا بر آنچه در دل دارد، گواه گيرد و او سخت‌ترين دشمن است . چون برگردد،‌كوشش مي‌كند كه در زمين تبهكاري كند و كشت و نسل را نابود سازد و خدا تبهكاري را دوست ندارد.
در برخي از تفاسير آمده است كه آيه مذكور به افراد منافق مربوط است و يكي از معاني « تولي » نيز والي و حكمران گشتن است؛ بنابراين طبق اين تفسير معناي آيه چنين خواهد بود:‌ اگر منافقان متولي امور جامعه شوند،‌ انواع فساد را به پا كنند و حرث و نسل را نابود مي‌سازند؛ در عين حال خيلي جذاب و دلفريب به نظر مي‌رسند.
رشيد رضا در تفسير المنار مي‌گويد؛
مراد از تولي در اينجا ولايت كسي است كه حكمش نافذ و عملش مستبدانه و خراب كننده آباداني سرزمين‌ها و نابود سازنده بندگان است .
حوادث روزگار و سيره ستمكاران اين آيه را شرح مي‌دهد كه چگونه در سرزميني كه ظلم دامن‌گير مي‌شود،‌زراعت نابود مي‌شود و دام كاهش مي‌يابد و توليد از ميان مي‌رود و نسل انسان‌ها را مي‌برد. اين همان فساد و هلاك ظاهري است . فساد باطني نيز در چنين سرزميني رخ مي‌نمايد. در آن سرزمين جهل و ناداني شايع و اخلاق‌ها فاسد و اعمال مردم تباه مي‌شود[9].

طنزي كه در آن حقيقت و واقعيتي جدي به يك واقعه لطيف و دلنشين تشبيه و تمثيل مي‌گردد ،‌طنز تمثيلي ناميده مي‌شود. در طنز تمثيلي، طنزپرداز با استفاده از قياس و تشبيه و تمثيل مناسب سعي مي‌كند، مقصود خود را ضمن ايجاد انبساط و شادي به مخاطب منتقل كند.
شايد بتوان برخي از آياتي را كه در بردارنده كلمه « كمثل» است، حاوي اين نوع از طنز به شمار آورد؛ مانند:
مثل الذين حملوا التوراة ثم لم يحملوها كمثل الحمار يحمل اسفاراً بئس مثل القوم الذين كذبوا بآيات الله و الله لايهدي القوم الظالمين [10]؛ مثل كساني كه [عمل به ] تورات بر آنان بار شد [ و بدان مكلف شدند] ،‌آنگاه آن را به كار نبستند، همچون مثل خري است كه كتاب‌هايي را بر پشت مي‌كشند. [ وه] چه زشت است و صف آن قومي كه آيات خدا را به دروغ گرفتند و خدا ستمكاران را راه نمي‌نمايد.
خداوند متعال در اين آيه در قالب « طنزي تمثيلي » ، يهودياني را كه به كتاب آسماني خود، « تورات» مي‌نازند،‌اما در عمل به خلاف آن عمل مي‌كنند، مورد مذمت و نكوهش قرار داده و به خراني تشبيه مي‌نمايد كه كتابهايي را بر دوش خود بار كرده‌اند ؛ اما هيچ بهره‌اي از آن نمي‌برند.

خطابات قرآني از قبيل « اياك اعني و اسمعي يا جاره » است؛ يعني مي‌خواهد حقايقي را كه به مخاطب مي‌گويد، به گونه‌اي باشد كه پرده‌هاي شرم دريده نشود؛ از اين رو از اقوام گذشته سخن مي‌گويد.
آيات فراوان قرآن در نقل تاريخ امت‌ها و ملل پيشين در حقيقت، خطاب به مردم امروز و آينده است؛ براي نمونه: آيه « مثل الذين حملوالتورية ثم لم يحملوها كمثل الحمار يحمل اسفاراً [11] كه پيش از اين ذكر شد ،‌در ظاهر در شرح زندگاني يهوديان بي‌عمل مي‌باشد ؛ اما در واقع در قالب « اياك‌اعني و اسمعي يا جاره» بيان شده و يادآور اين نكته است كه اگر مسلمانهاي معتقد به قرآن هم از معارف و فرهنگ قرآن استفاده نكنند و در عمل پياده ننمايند ،‌مانند خري هستند كه كتابهايي را حمل مي‌كنند.
طنزهاي قرآني همه در بيان حقيقت و به منظور پند دهي انسان است . در هيچ كدام از آنها خلاف واقع، دروغ و كذب وجود ندارد؛ زيرا آنها به واقع مجازهايي توأم با قرآين و شواهد حالي و مقالي هستند.
اساساً بخشي از فصاحت و بلاغت قرآن به جهت همين مجازها و كنايه‌ها و طنزهاست .

چنانكه آمد، طنز يك نوع استعاره است و در قرآن به صورت تمثيلات و تشبيهات و تنظيرات ديده مي‌شود كه اينك نمونه‌هايي از آنها ذكر مي‌شود.

و اغضض من صوتك ان انكر الاصوات لصوت الحمير[12] .
سخن‌گو(نه با فرياد بلند) كه زشت‌ترين صداها، صداي خر است .
در آين آيه واقعيتي تلخ در قالب تشبيه و تنظير بيان شده است.

فمثله كمثل الكلب ان تحمل عليه يلهث او تتركه يلهث [13] ؛ داستانش چون داستان سگ است [كه ] اگر بر آن حمله‌ور شوي زبان از كام برآورد،‌و اگر آن را رها كني، [باز هم ] زبان از كام برآورد.
خداوند در اين آيه بلعم باعورا را به سگي تشبيه مي‌كند.

الذين يأكلون الربا لايقومون الا كما يقوم الذي يتخبطه الشيطان من المس[14]؛ كساني كه ربا مي‌خورند ، [ از گور] بر نمي‌خيزند،‌مگر مانند برخاستن كسي كه شيطان بر اثر تماس ، آشفته‌سرش كرده است.
ربا خوار در رفتار اجتماعي خود مثل افراد ديوانه عمل مي‌كند؛ زيرا رباخوار نظم اقتصادي را بر هم مي‌زند و موجب اضطراب و سرگيجي جامعه مي‌گردد؛ لذا مانند انساني كه سرگيجه گرفته از قبر بيرون مي‌آيد؛ به جهت آنكه تعال اقتصادي جامعه را برهم زده،‌در رستاخيز تعادلش از دست مي‌رود.
اين آيه حالت رواني يك رباخوار را در قالبي شيرين به تصوير مي‌كشد و عاقبت تلخ رباخواران را در مثالي زيبا بيان مي‌كند[15].

بل فعله كبيرهم هذا فاسئلوهم ان كانوا ينطقون [16]؛‌بلكه آن را بزرگترشان كرده است. اگر سخن مي‌گويند، از آنها بپرسيد!
اين آيه به داستان حضرت ابراهيم با قوم لجوج و عنود خود مربوط است. آن قوم هنگام عيد آن حضرت را به مراسم دعوت كردند؛ اما او اجابت نكرد و براي مراسم نرفت. وقتي برگشتند، ‌ديدند، تمام بتها شكسته شده و تبري بر روي بت‌بزرگي نهاده شده است. نزد حضرت ابراهيم آمدند و او را به شكستن آنها متهم نمودند . حضرت فرمود:‌من اين كار را نكردم؛ بلكه بزرگ آنها
چنين كرده است . شما از اين بت‌ها سؤال كنيد، اگر سخن مي‌گويند.
شايد بتوان مطابق برخي از تفاسير اين مورد را « طنز» به شمار آورد. عبارت « بل فعله كبير هم هذا» طبق تفسيري كه در آن،‌« هذا» فاعل فعل شمرده مي‌شود، طنز است؛ زيرا كاملاً خنده‌آور است كه مثلاً بت‌هاي كوچك تخلف كرده باشند و بت بزرگ آنها را تنبيه كرده باشد[17].

و لايدخلون الجنة حتي يلج الجمل في سم الخياط[18]؛ [ كساني كه آيات الهي را تكذيب كرده‌اند] ، به بهشت در نمي‌آيند، مگر آنكه شتر در سوراخ سوزن در آيد.
اين معنا يك كنايه است و در واقع در اين آيه حقيقتي تلخ در قالبي شيرين ارائه شده است و طنز معجوني است از نيش و نوش . نيش طنز همان حقيقت تلخ است كه در آيه عبارت از « عدم ورود كفار و مشركان به بهشت » است و نوش همان قالب شيرين است كه در اين آيه عبارت از « حتي يلج الجمل في سم الخياط» است[19].

اگر عضو سایت  نیستید توسط فرم زیر میتوانید به سرعت ثبت نام کنید:

نام کاربری:

 

رمز عبور:

تکرار رمز عبور:

ایمیل صحیح و معتبر:

کد تصویری را وارد نمایید: